copyleft 2012–2020«Hij wil absoluut de held uithangen»
Het schelmenleven van de opposant van Poetin.
Van straatboef tot oppositieleider in Rusland: Edward Limonov is een kleurrijk personage. De Franse schrijver Emmanuel Carrère bewerkte zijn avontuurlijke leven tot een prijswinnende bestseller. «Limonov is dolgelukkig met dit boek.»
Straatboefje in Oekraïne, clochard en huisknecht van een miljardair in New York, cultauteur in het Parijs van de jaren '80, soldaat in de Balkanoorlog en leider van de oppositie in het Rusland van Poetin… Weinig mensen kunnen terugblikken op zo'n avontuurlijk leven als Edward Limonov. Emmanuel Carrère zag er dadelijk brood in. De Franse schrijver zette het levensverhaal van de kleurrijke Rus op papier, sleepte er de recente geschiedenis van Rusland bij en scoorde een bestseller. Limonov haalde vorig jaar de shortlist van de Prix Goncourt en werd bekroond met de Prix Renaudot. Het is pas uit in vertaling.
― Hoe verklaart u dat een lijvig boek over een obscure Russische schrijver zo'n immens succes is geworden?
― Ik had dit, eerlijk gezegd, niet verwacht. Limonov is inderdaad een vrij onbekende Rus en het weinige wat we van hem weten is dat hij een bedenkelijke reputatie heeft. Anderzijds is het misschien een voordeel dat hij nagenoeg onbekend is, want dan kun je het boek lezen als een roman, alsof hij een verzonnen personage is. Een biografie lees je alleen als je belangstelling hebt voor het onderwerp. Waarschijnlijk heeft het publiek begrepen dat dit een soort van avonturenroman en een boek over de hedendaagse geschiedenis ineen is.
― Is het wel een roman?
― Zelf gebruik ik die term niet, uit eerlijkheid. In de Nederlandse editie hebben ze het woord "roman, op het titelblad gezet, maar ik schrijf al een vijftiental jaar geen fictie meer. In Frankrijk krijgen de meeste boeken het etiket roman mee, omdat ze denken dat dat beter verkoopt, maar voor mij is een roman per definitie een fictioneel werk. Ik gebruik weliswaar alle mogelijke romantechnieken, maar inhoudelijk is het non-fictie. In de film is de grens tussen documentaire en fictie veel duidelijker: fictie wordt gespeeld door acteurs, in een documentaire zie je werkelijk bestaande personages. In de literatuur ligt dat moeilijker. Het boek heeft wel iets van een schelmenroman. De held is een jongen uit het volk, die ambitieus, gewetenloos en enorm vitaal is. Met zijn levensdrang is hij een bijzonder geschikt personage.
― Gebruikt u het levensverhaal van Limonov als kapstok om de geschiedenis van Rusland aan op te hangen?
― Ik had al jaren zin om over het postcommunistische Rusland te schrijven, maar wist niet hoe. Ik heb Limonov in de jaren '80 in Parijs leren kennen. Toen ik hem later toevallig terugzag in Moskou, bedacht ik dat zijn veelbewogen leven een goed uitgangspunt kon zijn om te vertellen wat ik wilde vertellen, want zijn avontuurlijke levensverhaal is ingebed in de collectieve geschiedenis. Roerige tijden zijn overigens wel vaker bevorderlijk voor uitzonderlijke lotsbestemmingen. Dat geldt niet alleen voor Limonov, maar ook voor iemand als Poetin, die vijftien jaar voor hij staatshoofd werd nog taxichauffeur is geweest. Het boek zegt bovendien veel over onze naoorlogse geschiedenis, over de Oost-Westverhoudingen en de manier waarop het Westen naar de rest van de wereld kijkt. Het gaat over dingen waarover ik zelf niet goed weet wat ik denk. Ook daar schrijf je boeken voor, om erachter te komen wat je werkelijk denkt.
― In uw boeken zit steevast een zelfportret, maar deze keer houdt u zich meer op de achtergrond.
― In sommige boeken heb ik het gevoel dat mijn aanwezigheid vereist is, in andere niet In Limonov ben ik alleen aanwezig als verteller. Ik verwoord mijn twijfels en mijn meningen, maar het boek draait niet om mij. De meeste informatie had ik uit tweede hand, uit de geschriften en herinneringen van Limonov.
― Is die informatie betrouwbaar? Mag je een auteur op zijn woord geloven, ook al schrijft hij autobiografische boeken?
― Eerlijk gezegd zal dat me worst wezen. Ik pretendeer niet de objectieve, journalistieke waarheid te vertellen. Ik huldig het principe: «If the legend is better than reality, print the legend., Bovendien denk ik dat hij de dingen niet mooier maakt dan ze zijn. Hij heeft namelijk geen greintje fantasie, en hij schaamt zich ook nergens voor. Vaak vertelt hij dingen die volstrekt niet voor hem pleiten. Hij schept er zelfs over op. Die immense eerlijkheid is een van zijn goede eigenschappen. Hij heeft veel gebreken, maar een leugenaar is hij niet.
― Net als hij droomde u er als kind van een avontuurlijk leven te leiden en een groot schrijver te worden. Is dat het enige wat u met uw personage gemeen hebt?
― Zoals veel kleine jongens droomde ik ervan een held uit een avonturenroman te worden. Toen ik besefte dat dat niet voor mij was weggelegd, nam ik me voor een groot schrijver te worden. Limonov is al zijn dromen tegelijk blijven najagen. Eigenlijk droomde hij er vooral van een held te worden, beroemd en bewonderd te worden. Op dat vlak heb ik hem goed geholpen. Hij is dolgelukkig met dit boek.
― Wat is hij waard als schrijver?
― Hij is van het niveau van een Bukowski. En soms doet hij me denken aan Jack London. Hij steekt vooral schril af bij de meeste Franse auteurs, die vrij burgerlijk en bedachtzaam zijn en een beschermd leventje leiden. Ik heb nooit honger geleden of moeten knokken om te overleven. Limonov wel. Dat fascineerde me.
― Was de schrijverij voor hem een opstapje om rijk en beroemd te worden?
― Ik denk dat het schrijven voor hem secundair was, maar geld interesseert hem niet. Het is hem om de roem te doen. Straks wordt hij zeventig, maar hij is nog steeds even arm en leeft heel sober. Als hij onder Poetin een rustig baantje als cultureel apparatsjik had willen aanvaarden, dan zouden ze hem waarschijnlijk met open armen hebben ontvangen en met datsja's en dienstwagens hebben overladen, maar dat interesseert hem niet. Dat waardeer ik in hem.
― De man is niet vrij van fascistische trekjes. Is hij een held of een schoft?
― De twee zijn niet onverenigbaar. Limonov wil absoluut de held uithangen. In zo'n geval is het fascisme, met zijn apologie van moed, heldendom, charisma en machtswil, nooit ver weg. Hij is absoluut geen intellectueel, maar hij heeft zich wel door nietzscheaanse waarden laten leiden: de levensdrang, het recht van de sterkste enzovoort. Pasolini zei ooit: je moet de charme van het fascisme niet onderschatten. Als je zegt dat fascisten alleen schurken en idioten zijn, dan zie je iets over het hoofd. Het kunnen evengoed moedige, innemende mensen zijn met een zekere waardigheid en grandeur. Dat mag je niet vergeten.
― Sinds hij in de Balkanoorlog aan de zijde van de Serviërs heeft gevochten, wordt hij in het Westen beschouwd als een oorlogsmisdadiger, maar zijn landgenoten hebben daar geen moeite mee.
― Zo gek is dat niet, aangezien de Russen nogal pro-Servisch waren. Mij zat die episode in de Balkan ook niet lekker. Op een bepaald moment heb ik er zelfs de brui aan gegeven. Niet alleen om politieke redenen, maar vooral omdat Limonov zich daar naar mijn gevoel belachelijk heeft gemaakt door de stoere jongen uit te hangen.
― Tegenwoordig is hij een gerespecteerd politicus in Rusland, maar de democratie zal hem worst wezen. Is dat geen paradox?
― Hij wilde een politieke held zijn en dus moest hij oppositie voeren tegen Poetin, maar eerlijk gezegd denk ik dat de democratie en de mensenrechten hem geen donder kunnen schelen. Het liefst zou hij de revolutie uitroepen en het Kremlin bestormen, maar daar zitten de Russen niet op te wachten. Die willen hervormingen en compromissen en hebben absoluut geen zin om de revolutie nog een keer over te doen. Limonov is een pionier die gerespecteerd wordt om zijn moed en zijn integriteit, maar eigenlijk behoort hij al tot het verleden. Hij is te radicaal. Er is op korte tijd veel veranderd in Rusland. Tot voor kort waren hij en zijn kompanen de enigen in Moskou die durfden te demonstreren. Je had dan telkens zo'n tweehonderd manifestanten en vierhonderd smerissen, die steevast de helft van de demonstranten oppakten. Laatst zei hij me, met een mengeling van trots en bitterheid: nu het niet gevaarlijk meer is, komt iedereen zomaar op straat.
― Volgens u is Poetin in Rusland razend populair. Hoe verklaart u dan het protest tegen zijn herverkiezing?
― Dat zijn demonstraties van pakweg 150.000 manifestanten, wat niet veel voorstelt in Rusland. Ze zijn niet in de meerderheid, maar vertegenwoordigen wel de opkomende ontwikkelde middenklasse. Die is belangrijk, want ze vormt het productiefste deel van de bevolking. Vergelijk het met mei '68 in Parijs. Ook dat was een minderheid, maar ze heeft de maatschappij grondig veranderd. Die nieuwe bourgeoisie wil democratie, want dat is een luxe die ze zich nu kunnen permitteren. Ze leven daar nu precies zoals in Parijs, Londen of Brussel en ze willen het politieke systeem dat daarbij hoort. De tegenstanders van Poetin zijn mensen die het al goed hebben, maar nog meer willen. De mensen die voor hem stemmen zijn vreemd genoeg juist degenen die het het zwaarst te verduren hebben en geen enkel voordeel hebben bij de huidige toestand. Ze verlangen terug naar het communisme, omdat ze het vroeger beter hadden.
― Merkwaardig is dat u Poetin beschrijft als een soort van dubbelganger van Limonov, met dit verschil dat de president een geslaagd man is, terwijl zijn tegenstander van zichzelf zegt dat hij een kloteleven heeft gehad.
― Dat zegt hij omdat hij zich in een impasse bevindt, maar hij blijft zich onophoudelijk vernieuwen. Dat is het mooie van het personage. Hij staat altijd aan de kant van de verliezers. Voor de nieuwe bourgeoisie heeft hij de grootste minachting. De leden van zijn partij zijn rebelse jongeren tussen 18 en 25 jaar. Ze blijven nooit lang, want op een bepaald moment vinden ze een baan, trouwen ze, krijgen ze kinderen en verlaten ze de partij. Het is een publiek dat zich constant vernieuwt, terwijl Limonov steeds ouder wordt, zodat hij de enige oude man in de partij is. Limonov kiest altijd de verkeerde kant. Hij moet nu eenmaal altijd de rebel uithangen. Dat is zijn roeping.
― Hoe zal het met hem aflopen? Zal hij uit de weg geruimd worden, zoals Anna Politkovskaja en andere tegenstanders van het regime?
― Dat zou hem niet slecht uitkomen. Ik denk dat hij liever een gewelddadige dood zou sterven dan aan zijn einde te komen in een ziekenhuisbed, omdat dat een mooi besluit zou zijn van zijn leven, maar ik zie niet goed in wie hem zou liquideren. Hij is niet gevaarlijk meer. Limonov zelf zal het me niet graag horen zeggen, maar hij is een randfiguur geworden.
??? | «De Standaard», 16 maart 2012
